Spory sędziowskie. Zdania odrębne w polskich sądach

Opis

Spory sędziowskie. Zdania odrębne w polskich sądach

Autorzy: Maciej Wojciechowski

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

 

Sędziowskie votum separatum bywa traktowane jako wyraz nonkonformistycznego sprzeciwu. Autor proponuje nieco inną perspektywę, skupiającą uwagę na sędziowskim sporze poprzedzającym złożenie zdania odrębnego. Przedmiotem zainteresowania pracy jest zarówno etap podejmowania sędziowskich decyzji, jak i ich uzasadnienia. Przegłosowany sędzia nie zawsze składa zdanie odrębne. Czym innym są przyczyny różnicy zdań między członkami składu orzekającego i powody złożenia zdania odrębnego. Biorąc to pod uwagę, podjęto w pracy próbę opisania roli uczestników narady, ich uczuć, motywacji czy strategii, z jakimi votum separatum bywa składane. Drugim kluczowym przedmiotem badania są pisemne uzasadnienia zarówno orzeczenia, jak i kwestionującego je zdania odrębnego. Uzasadnienia są analizowane pod kątem wskazania tych fragmentów, które umożliwiają skonstruowanie zachodzącej opozycji aksjologicznej lub interpretacyjnej między stanowiskiem większości składu a zdaniem odrębnym. Dokonane ustalenia stanowią podstawę przedstawienia strukturalnych elementów sędziowskiego sporu. W przekroju całej pracy zdania odrębne jawią się jako przykład „sporów w rodzinie”, stanowiąc przejaw rzeczywistego dialogu konstytuującego sędziowską wspólnotę interpretacyjną.

 

Spis treści

Wykaz skrótów 13

Wprowadzenie 15

1. Cel badań, założenia badawcze, przyjęte metody

i techniki badawcze 18

1.1. Zdanie odrębne jako przejaw nonkonformizmu 18

1.2. Zdanie odrębne jako przejaw sędziowskiego sporu 23

1.3. Proces podejmowania kolegialnej decyzji stosowania

prawa oraz decyzji indywidualnej (votum separatum)

oraz ich uzasadnienie jako przedmioty badania 25

1.3.1. Powody niezgody w ramach składu orzekającego

a powody złożenia zdania odrębnego 25

1.3.2. Uzasadnienia jako przedmiot badania

i struktura pracy 28

1.4. Zakres badania 41

2. Rys historyczny i prawnoporównawczy 42

3. Podstawy prawne zgłaszania zdań odrębnych w polskim

porządku prawnym 52

4. Dotychczasowe ustalenia polskiej nauki prawa na temat

zdań odrębnych 57

Rozdział I

Pomiędzy podmiotem a strukturą

– instytucja votum separatum w modelu postaw

oraz modelu instytucjonalnym 63

1. Legalistyczna koncepcja stosowania prawa 65

2. Amerykański realizm prawniczy jako inspiracja badań

praktyki stosowania prawa 69

3. Badania ilościowe amerykańskiej praktyki sądowego

stosowania prawa (judicial behaviour) 73

3.1. Teoria postaw (attitudinal approach) 76

3.1.1. Krytyka i ograniczenia teorii postaw 81

3.1.2. Model postaw w badaniach zdań odrębnych

w sądach amerykańskich 83

3.2. Czynniki instytucjonalne jako wyjaśnienie decyzji

o zgłoszeniu zdania odrębnego 86

3.2.1. „Obciążenie” pracą sędziego 87

3.2.2. Wielkość danego sądu (składu) 88

3.2.3. Struktura wymiaru sprawiedliwości 90

3.2.4. Kompetencje i faktyczny sposób ich wykonywania

przez przewodniczących lub prezesów sądów 90

4. Komentarz do badań zdań odrębnych prowadzonych

w nurcie ilościowym 92

Rozdział II

Sytuacja złożenia zdania odrębnego 97

1. Okoliczności, uwarunkowania, motywacje oraz strategie złożenia

zdania odrębnego jako uzyskane kategorie badawcze 102

1.1. Rola sędziego sprawozdawcy 104

1.1.1. Sędzia sprawozdawca w sądzie administracyjnym 106

1.1.2. Znajomość akt sprawy przez sprawozdawcę

a wiedza o sprawie sędziów bocznych 110

1.2. Narady w sądzie administracyjnym jako czynnik

generujący refl eksyjność komunikacyjną 114

1.3. Sędzia sprawozdawca jako autor zdań odrębnych

w aspekcie ilościowym 116

2. Czynniki warunkujące podjęcie decyzji o votum separatum 118

2.1. Pewność 119

2.2. Koszty związane z podjęciem decyzji o votum separatum 120

2.2.1. Nakład pracy 121

2.2.2. Emocjonalne koszty kolegialności 123

2.3. Odwaga cywilna 137

3. Motywacje złożenia zdania odrębnego w sądach

administracyjnych 141

3.1. Interes jednostki jako motywacja złożenia

zdania odrębnego 143

3.2. Zachowanie zawodowej integralności 145

3.2.1. „Kultura sądzenia” 145

3.2.2. Sędziowskie sumienie 146

3.3. Jednomyślność składu jako struktura normatywna sędziego 153

3.4. Zdanie odrębne jako sygnalizacja problemu prawnego 155

3.5. Zdanie odrębne jako przejaw kooperacji składu orzekającego 157

4. Sędziowskie strategie związane z votum separatum 158

4.1. Strategia nieskładania votum separatum w sytuacji

rozbieżności orzecznictwa 160

4.2. Strategia „swój pogląd już wyraziłem” 161

4.3. Strategia konsekwentnego sprzeciwu 161

4.4. Strategia „gospodarowania” – zdanie odrębne

jako ostateczność 162

5. Okoliczności składania zdań odrębnych

w Trybunale Konstytucyjnym 163

5.1. „Poszerzona kolegialność” Trybunału 168

5.2. Rola prezesów sądów (administracyjnych)

oraz prezesa Trybunału 173

5.3. Obowiązek przedstawienia motywów zdania odrębnego 177

6. Zdania odrębne w świetle badań ankietowych 179

6.1. Pożyteczność instytucji zdania odrębnego 181

6.2. Powody niezgłaszania zdania odrębnego 183

6.3. Postrzeganie aktu votum separatum z perspektywy

obserwatora 185

6.4. Wartościowanie przejawów niejednolitości 187

6.5. Stosunek do praktyk wewnątrzorganizacyjnych 188

Rozdział III

Zdania odrębne w Trybunale Konstytucyjnym 191

1. Trybunał Konstytucyjny w latach 1985–1989

– prezesura Alfonsa Klafk owskiego 194

2. Zdania odrębne w Trybunale Konstytucyjnym

w okresie prezesury Mieczysława Tyczki

(1 grudnia 1989 r. – 19 listopada 1993 r.) 197

3. Zdania odrębne w orzecznictwie Trybunału w latach 1994–1997

(prezesura Andrzeja Zolla – 19 listopada 1993 r.

– 1 grudnia 1997 r.) 202

4. Zdania odrębne w Trybunale w okresie prezesury

Marka Safj ana (6 stycznia 1998 r. – 5 listopada 2006 r.) 208

5. Zdania odrębne w Trybunale w okresie prezesury

Jerzego Stępnia (6 listopada 2006 r. – 25 czerwca 2008 r.) 211

6. Zdania odrębne w Trybunale w okresie prezesury

Bohdana Zdziennickiego (26 czerwca 2008 r. – 2 grudnia 2010 r.) 212

7. Zdania odrębne w Trybunale w okresie prezesury

Andrzeja Rzeplińskiego (3 grudnia 2010 r. – 31 grudnia 2016 r.) 216

8. Wielkie spory w Trybunale 221

8.1. Spory wokół problematyki przerywania ciąży 222

8.2. Spory sędziowskie w sprawach dotyczących relacji

państwo – Kościół 230

8.3. Spory o przeszłość społeczną, czyli problem ogródków

działkowych 243

8.4. Spory o przeszłość polityczną, czyli problem lustracji 254

8.4.1. Zdania odrębne do trybunalskich rozstrzygnięć

o niezgodności w sprawach lustracji 263

8.4.2. Zdania odrębne do postanowień o umorzeniu

postępowania w sprawie przepisów lustracyjnych 269

8.4.3. Wyrok w sprawie K 2/07 270

8.4.4. Zgoda w niezgodzie na stwierdzenia

o konstytucyjności w sprawie K 2/07 273

8.4.5. Umiarkowana wzajemna zgoda sędziów

kwestionujących punkty sentencji orzeczenia K 2/07 274

8.5. Spór o zaufanie, czyli relacje między władzą wykonawczą

a sądowniczą 281

9. Zdania odrębne w Trybunale Konstytucyjnym

– wymiar statystyczny 293

9.1. Przyjęte zmienne 295

9.2. Wyniki 298

9.2.1. Staż sędziego TK 298

9.2.2. Pełnienie funkcji sędziego sprawozdawcy

przez autora votum separatum 299

9.2.3. Uprzednie doświadczenie sędziowskie 300

9.2.4. Zdania odrębne a rodzaje rozstrzygnięć Trybunału 301

9.2.5. Schematy sytuacji spornych 307

9.2.6. Miara ideowych podziałów w Trybunale 309

Rozdział IV

Spory sędziowskie w sądach administracyjnych 315

1. Spory sędziowskie w sprawach podatkowych

w orzecznictwie WSA 315

1.1. Spory o fakty sprawy 316

1.2. Spory o prawną kwalifi kację („ocenę”) faktów 319

1.3. Spory interpretacyjne 325

1.4. Spory interpretacyjne z drugorzędną rolą

wykładni językowej 333

2. Zgodność kierunku zdań odrębnych złożonych

przez sędziów WSA z kierunkiem orzeczeń NSA 335

2.1. Ilościowe dane dotyczące zgodności kierunku

votum separatum w WSA z orzeczeniem NSA 343

2.2. Zgodność kierunku zdania odrębnego do wyroku WSA

i orzeczenia NSA a spójność argumentacyjna 344

3. Ilościowy wymiar praktyki zgłaszania zdań odrębnych

w sądach administracyjnych 346

3.1. Rozkład rodzajów rozstrzygnięć WSA w zbiorze

orzeczeń kwestionowanych zdaniem odrębnym 349

3.2. Rozstrzygnięcia kontrolne NSA wobec orzeczeń,

do których złożono zdanie odrębne 353

3.3. Wiek sędziów składających zdanie odrębne 354

3.4. Staż sędziów sądów administracyjnych składających

zdanie odrębne 356

3.5. Poprzednie zatrudnienie sędziów WSA składających

zdanie odrębne 358

4. Opozycje interpretacyjne w wybranych uchwałach

Naczelnego Sądu Administracyjnego 359

4.1. Wykładnia w sensie pragmatycznym a obecność wartości 362

4.2. Spory o dyrektywy preferencji 364

4.3. Dwubiegunowe opozycje interpretacyjne

między interesem jednostki a publicznym 366

4.4. Zestawienie uchwał NSA z dwubiegunowymi

opozycjami interpretacyjnymi 373

4.5. Jednobiegunowe opozycje interpretacyjne 378

4.6. Opozycje interpretacyjne w uchwałach NSA

z wykorzystaniem tych samych metod wykładni 380

4.6.1. Spory z wykorzystaniem wykładni językowej 381

4.6.2. Spory z wykorzystaniem wykładni systemowej 389

4.6.3. Opozycje interpretacyjne w ramach wykładni

celowościowej i funkcjonalnej 391

Rozdział V

Elementy sytuacji spornej 403

1. Rozpoznanie sytuacji sporu 408

2. Podmioty sporu 410

3. Przedmiot sporu 414

3.1. Przedmiot sporu jako przedmiot poznania 418

3.2. Przedmiot sporu jako rezultat sformalizowania interakcji 419

3.3. Aksjologiczna interpretacja przedmiotu sporu 421

3.4. Poznawczy sceptycyzm względem przedmiotu sporu

jako rezultat odmiennych defi nicji sytuacji 423

4. Negacja jako czynnik konstytutywny sytuacji spornej 424

4.1. Pragmatyczne ujęcie negacji 426

4.2. Votum separatum jako akt negacji 429

5. Spory werbalne i rzeczowe 432

6. Pojęcia interpretacyjne w ujęciu R. Dworkina 438

7. Koncepcja różnicy zdań jako metalingwistycznych negocjacji 440

Zakończenie 445

Spis literatury 455

Spis przytaczanych w pracy zdań odrębnych 475

Spis tabel i wykresów 481