Co nas śmieszy Dowcip językowy w polskim kabarecie XXI wieku

Opis

Co nas śmieszy. Dowcip językowy w polskim kabarecie XXI wieku

Autor: Anna Butowska-Iwanowska

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

 

Efektem refleksji metodologicznej jest wypracowanie rozumienia podstawowych pojęć. Humor (za Januszem Sikorskim) został zdefiniowany jako kulturowa wrażliwość na potencjał i przejawy śmieszności. Śmieszność to kategoria psychologiczna przynależna odbiorcy, będąca zdolnością do odczuwania zjawisk jako humorystyczne. Komizm z kolei jest pojęciem nadrzędnym, opisującym zjawiska powodujące mimowolny śmiech bądź poznawczą satysfakcję wywołującą odczucia zawierające pozytywny element (dopuszczam więc odczucia ambiwalentne). Komizm językowy to ogół zabiegów zależnych od kontekstu i związanych z odbiorem, których efekt stanowi śmieszność lub poznawcze zadowolenie. Dowcip jest rozumiany jako gatunek tekstu (zwany potocznie kawałem). Dowcip językowy natomiast to zabieg tekstowy lub ogół zabiegów mających wywołać reakcję śmieszności albo poznawcze zadowolenie. Jest autonomiczny, niezależny od kontekstu, związany z nadawcą.

Od Autorki

 

Spis treści

Wykaz skrótów 11

Podziękowania 13

1. Wstęp 15

1.1. Teoria czy teorie komizmu? 16

1.1.1. Teoria cechy ujemnej 19

1.1.2. Teoria degradacji 22

1.1.3. Teoria kontrastu 23

1.1.4. Teoria sprzeczności 27

1.1.5. Teoria odejścia od normy 31

1.1.6. Teorie o krzyżujących się motywach 33

1.1.7. Badania humorologiczne 36

1.1.8. Perspektywa językoznawcy 37

1.2. Najważniejsze pojęcia 42

1.3. Przegląd szczegółowych studiów humanistycznych 46

1.4. Kabaret w Polsce 55

1.5. W jaki sposób powstało niniejsze opracowanie 65

2. Analiza dowcipu językowego 69

2.1. Wybrane typy analiz językoznawczych 69

2.1.1. Aspekt pragmatyczny 70

2.1.1.1. Gry językowe w kabarecie politycznym 70

2.1.1.2. Gra z Kopernikiem 72

2.1.1.3. Użyteczność analiz pragmatycznych

we współczesnych skeczach 73

2.1.2. Podejście procesowe 76

2.1.2.1. Polski dowcip językowy 76

2.1.2.2. Kontynuatorzy Polskiego dowcipu językowego 80

2.1.2.3. Użyteczność podejścia procesowego 83

2.1.3. Analiza systemowa 85

2.1.4. Inne podejścia badawcze 87

2.2. Wybrane podejście badawcze 88

3. Mechanizmy (orto)graficzne 91

3.1. Odwołanie do (orto)grafii expressis verbis 92

3.2. Substytucja literowa 94

3.3. Skojarzenia literowe 95

3.4. Podsumowanie 99

4. Mechanizmy foniczne 101

4.1. Mechanizmy pozajęzykowe 101

4.1.1. Mechanizmy intonacyjne 102

4.1.1.1. Paralelne wypowiedzi z różną modalnością 102

4.1.1.2. Dysproporcja między treścią

a sposobem jej wypowiedzi 108

4.1.2. Mechanizmy akcentowe 110

4.1.2.1. Zmiana akcentu sugerowana przez zapis wyrazu 110

4.1.2.2. Zmiana akcentu logicznego 111

4.1.2.3. Użycie formy akcentowanej

zamiast nieakcentowanej 112

4.1.2.4. Transakcentacja 112

4.1.3. Mechanizmy oparte na pauzie 113

4.1.3.1. Mechanizmy oparte na milczeniu 113

4.1.3.2. Aposjopeza 115

4.2. Dowcipy foniczne strukturalne 118

4.2.1. Mechanizmy jednostkowe 118

4.2.1.1. Modyfikacja wyrazu motywowana rymem 119

4.2.1.2. Stylizacja na obcą wymowę

pojedynczych wyrazów 121

4.2.1.3. Hiperpoprawna wymowa 122

4.2.1.4. Zniekształcenia 123

4.2.1.5. Przekształcenia 124

4.2.1.6. Wydłużenie artykulacji głoski 126

4.2.1.7. Reduplikacja 129

4.2.2. Mechanizmy stylizacyjne 130

4.2.2.1. Stylizacja na obcy język

lub wymowę obcokrajowca 130

4.2.2.2. Stylizacja gwarowa 139

4.3. Dowcipy foniczne strukturalno-semantyczne 142

4.3.1. Odstępstwo od normy ortoepicznej 143

4.3.2. Przejęzyczenia 145

4.3.3. Przesłyszenia 147

4.3.4. Nieporozumienia 149

4.4. Instrumentacje głoskowe 154

4.4.1. Aliteracje 154

4.4.2. Eufonia 157

4.4.3. Kakofonia 158

4.4.4. Homofonia 159

4.5. Podsumowanie 162

5. Mechanizmy fleksyjne 165

5.1. Przyczyny niskiej frekwencji mechanizmów fleksyjnych 165

5.2. Dowcip fleksyjny strukturalny 167

5.2.1. Celowa rezygnacja z form wynikających

z odmiany wyrazów 168

5.2.2. Mechanizmy oparte na kategorii rodzaju 172

5.2.3. Przekształcenia związane z liczbą 173

5.2.4. Błędny wybór deklinacji lub koniugacji 174

5.2.5. Użycie niewłaściwego tematu fleksyjnego 183

5.2.6. Wykorzystanie nacechowanej stylistycznie

końcówki fleksyjnej 184

5.2.7. Błędne tworzenie mianownika 185

5.2.8. Sugerowanie się odmianą innych wyrazów 186

5.3. Dowcipy strukturalno-semantyczne 186

5.3.1. Modyfikacja liczby 186

5.3.2. Modyfikacja rodzaju 187

5.3.3. Brak formy wynikającej z odmiany 188

5.4. Podsumowanie 189

6. Mechanizmy słowotwórcze 191

6.1. Ogólna charakterystyka mechanizmów słowotwórczych 191

6.2. Kwestia nazw własnych 192

6.3. Żartobliwe kontaminacje 193

6.3.1. Kontaminacja nazwy własnej i pospolitej 194

6.3.2. Kontaminacje nazw pospolitych 196

6.4. Dekompozycje wyrazów 197

6.4.1. Dekompozycja mechaniczna 198

6.4.2. Adideacja 199

6.4.3. Spuneryzm 203

6.4.4. Dekompozycja przez nagromadzenie wyrazów

o podobnej budowie 205

6.4.5. Dekompozycja przez pseudoetymologię 209

6.4.6. Dekompozycja polegająca na podziale wyrażenia

lub wielowyrazowego onimu 212

6.5. Neologizmy 214

6.5.1. Mechanizmy wykorzystujące zdrobnienia i zgrubienia 215

6.5.1.1. Hipokorystyki i deminutywa 215

6.5.1.2. Augumentatiwa 218

6.5.1.3. Nagromadzenie hipokorystyków

i augumentatiwów 219

6.5.1.4. Wykorzystanie semantyki formantów 223

6.5.2. Derywacja paradygmatyczna 224

6.5.3. Pseudowyrazy 225

6.5.4 Neologizmy w nazwach własnych 225

6.5.4.1. Antroponimy 226

6.5.4.2. Chrematonimy 231

6.5.4.3. Urbonimy 235

6.5.4.4. Toponimy 236

6.5.5. Neologizmy w nazwach pospolitych 236

6.6. Podsumowanie 238

7. Mechanizmy leksykalne 241

7.1. Mechanizmy oparte na relacjach ilościowych 243

7.1.1. Powtórzenia słów w bliskim sąsiedztwie 244

7.1.2. Wykorzystanie analogicznych ciągów powtórzeniowych 247

7.1.3. Nagromadzenie wyrazów pełniących

tę samą funkcję pragmatyczną 249

7.1.4. Nagromadzenie wyrazów

o podobnym zakresie znaczeniowym 249

7.1.5. Nagromadzenie wyrazów o podobnej budowie,

ale innym znaczeniu 250

7.1.6. Nagromadzenie wyrazów należących

do tej samej rodziny wyrazów 252

7.1.7. Wyliczenie 254

7.1.8. Wyliczenie z członem niepasującym 256

7.1.9. Wyliczenie budujące kontrast 257

7.2. Mechanizmy oparte na leksyce o ograniczonym

zasięgu chronologiczno-środowiskowym 258

7.2.1. Wykorzystanie słownictwa potocznego 258

7.2.2. Wykorzystanie słownictwa wulgarnego

(w tym elementów zeufemizowanych) 262

7.2.3. Inwektywy i pseudoinwektywy 264

7.2.4. Wykorzystanie słownictwa ekspresywnego 265

7.2.5. Wykorzystanie elementów socjolektu 266

7.2.6. Wykorzystanie profesjolektu 267

7.2.7. Wykorzystanie słownictwa książkowego 268

7.2.8. Wykorzystanie regionalizmów 269

7.2.9. Wykorzystanie rzadszego odpowiednika leksemu 270

7.2.10. Zmiana stylu 271

7.3. Mechanizmy semantyczne 274

7.3.1. Mechanizmy oparte na wieloznaczności 275

7.3.1.1. Homonimia i polisemia właściwa 275

7.3.1.2. Homonimia i polisemia kontekstowa 283

7.3.1.3. Żartobliwa deleksykalizacja 285

7.3.1.4. Zbieżność nazwy pospolitej i nazwy własnej 286

7.3.2. Neosemantyzmy 287

7.3.3. Mechanizmy oparte na synonimii 290

7.3.4. Mechanizmy oparte na antonimii 291

7.3.5. Mechanizmy oparte na skojarzeniach semantycznych 293

7.3.6. Mechanizmy oparte na nieznajomości leksemu 294

7.3.7. Pseudodefinicje wyrazów 296

7.3.8. Dowcipne rozwinięcia skrótowców 297

7.4. Mechanizmy wykorzystujące właściwości międzyjęzykowe 298

7.4.1. Użycie wyrazu obcojęzycznego 298

7.4.2. Pseudotłumaczenia 303

7.5. Mechanizmy oparte na metaforach 312

7.5.1. Mechanizmy metaforyczne 313

7.5.2. Mechanizmy oparte na synekdosze 315

7.5.3. Mechanizmy oparte na peryfrazie 316

7.5.4. Mechanizmy oparte na synestezji 316

7.5.5. Mechanizmy oparte na animizacji i personifikacji 317

7.5.6. Mechanizmy oparte na reifikacji 318

7.5.7. Mechanizmy oparte na hiperboli 319

7.5.8. Mechanizmy oparte na eufemizmach 320

7.6. Podsumowanie 322

8. Mechanizmy frazematyczne 325

8.1. Użycie postaci kanonicznej frazemu 329

8.2. Mechanizmy oparte na przekształceniach

formalno-semantycznych 333

8.2.1. Innowacje rozwijające 334

8.2.2. Innowacje wymienne 338

8.2.3. Innowacje regulujące 347

8.2.4. Kontaminacja związków frazeologicznych 347

8.2.5. Aluzja do frazemu 349

8.2.5.1. Aluzja do frazemu oparta

na relacjach semantycznych 349

8.2.5.2. Aluzja do frazemu oparta

na budowie składniowej 350

8.3. Defrazeologizacja 352

8.3.1. Defrazeologizacja uruchamiająca znaczenie dosłowne 353

8.3.2. Defrazeologizacja uruchamiająca oba znaczenia 354

8.4. Pseudofrazemy 357

8.5. Podsumowanie 364

9. Zakończenie 367

Aneks. Teksty kabaretowe analizowane w książce 379

Bibliografia 393

Spis tabel 408