Procesy reprywatyzacyjne w państwach Europy Środkowo-Wschodniej a ochrona prawa własności

Opis

Procesy reprywatyzacyjne w państwach Europy Środkowo-Wschodniej a ochrona prawa własności w systemie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

Autor: Aleksandra Mężykowska

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

 

Monografia jest poświęcona orzecznictwu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w skargach składanych w związku z procesami reprywatyzacyjnymi prowadzonymi od początku lat 90. XX w. przez państwa Europy Środkowo-Wschodniej. Od momentu przystąpienia przez kraje byłego bloku wschodniego do międzynarodowych umów chroniących prawa człowieka przedmiotem wielu skarg kierowanych do organów kontrolnych, głównie Trybunału w Strasburgu, były roszczenia wynikające z utraty majątków pod rządami komunistycznymi. Szczególnie w pierwszych latach podlegania przez państwa regionu jurysdykcji międzynarodowych sądów i trybunałów skarżący pokładali w nich nadzieję na odzyskanie całości odebranego mienia, także w sytuacjach, gdy nie przewidywały tego krajowe przepisy restytucyjne. Wielokrotnie roszczenia opierano na zarzucie niezgodności działań władz komunistycznych z obowiązującym prawem bądź też z prawem międzynarodowym. Nadzieję na odzyskanie własności wywodzono też z blankietowych obietnic odszkodowawczych składanych przez władze komunistyczne. W dużej mierze podstawą skarg były też nieprawidłowości związane z przeprowadzanymi postępowaniami reprywatyzacyjnymi.

Polska opinia publiczna była zainteresowana orzecznictwem Trybunału także z tego względu, że przez lata obawiano się, iż integracja europejska na poziomie prawnym, także poprzez system Rady Europy, spowoduje możliwość realizacji na szerszą niż dotychczas skalę roszczeń majątkowych niemieckich i żydowskich.

Pomimo upływu niemalże 30 lat od upadku rządów komunistycznych w kilku państwach regionu, nie tylko w Polsce, ale także w Rumunii, Bułgarii czy Albanii, problematyka reprywatyzacji jest wciąż aktualna. W odniesieniu do problemów pojawiających się w Polsce Trybunał miał okazję rozstrzygać kwestie dopuszczalności realizacji roszczeń zabużańskich, roszczeń wynikających z nacjonalizacji podstawowych gałęzi przemysłu i lasów, niewykupienia przedwojennych obligacji, objęcia w drodze zasiedzenia nieruchomości pożydowskich czy problematykę roszczeń warszawskich.

Przedmiotem monografii jest doktrynalna analiza zobowiązań, które ciążą na podstawie art. 1 Protokołu nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka na państwach przeprowadzających procesy reprywatyzacyjne. W monografii poddano analizie takie zagadnienia, jak to: czy państwa są zobowiązane do zwrotu zagrabionego pod rządami komunistycznymi mienia, czy zobowiązane są do innych form rekompensaty, jak muszą być ukształtowane i realizowane przepisy reprywatyzacyjne, a wreszcie, jaki standard odszkodowawczy stosuje Europejski Trybunał Praw Człowieka, gdy państwo nie wywiązuje się ze swoich obowiązków międzynarodowych w zakresie ochrony własności. Monografia jest pierwszą publikacją na rynku polskim, która dogłębnie analizuje te zagadnienia.

 

Spis treści

Wykaz skrótów 11

Wstęp 13

Rozdział I

Procesy reprywatyzacyjne w państwach

Europy Środkowo-Wschodniej 29

1. Wstęp 29

2. Zmiany w strukturze własnościowej po II wojnie światowej ,

ogólne założenia i cele procesów reprywatyzacyjnych 34

3. Rola ETPC w transformacji ustrojowej i procesach

reprywatyzacyjnych w państwach EŚW 53

Rozdział II

Element podmiotowy zobowiązań do ochrony

prawa własności w procesach reprywatyzacyjnych 75

1. Wstęp 75

2. Właściwość podmiotowa ETPC 76

2.1. Zasady ogólne 76

2.2. Właściwość podmiotowa ETPC w sprawach

reprywatyzacyjnych 80

3. Zakaz dyskryminacji 88

3.1. Zasady ogólne 88

3.2. Zakaz dyskryminacji w EKPC, Protokole nr 12 do EKPC

i art. 26 MPPOiP 90

3.3. Kryterium obywatelstwa i kryterium stałego zamieszkania

w orzecznictwie ETPC 96

3.4. Kryterium obywatelstwa w orzecznictwie Komitetu

Praw Człowieka 105

3.5. Zróżnicowane traktowanie poszczególnych grup

osób poszkodowanych 111

3.5.1. Wstęp 111

3.5.2. Orzecznictwo na podstawie EKPC 112

3.5.3. Orzecznictwo Komitetu Praw Człowieka 114

4. Wnioski 118

Rozdział III

Element przedmiotowy zobowiązań

do ochrony prawa własności

w procesach reprywatyzacyjnych 125

1. Wstęp 125

2. Prawa majątkowe chronione na podstawie art. 1 Protokołu nr 1

do EKPC 126

3. Ochrona „istniejących” praw majątkowych 134

3.1. Jednorazowy charakter pozbawienia praw majątkowych 143

3.2. Brak obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej

przed wejściem w życie Protokołu nr 1 144

3.3. Brak obowiązku przywrócenia prawa własności

odebranego przed wejściem w życie Protokołu nr 1 148

4. Prawa reprywatyzacyjne jako nowe prawa majątkowe 150

5. Ochrona praw majątkowych w formie legitymowanego

oczekiwania 153

6. Wnioski 168

Rozdział IV

Pojęcie ingerencji w prawo własności i warunki

jej dopuszczalności w świetle art. 1 Protokołu nr 1 171

1. Wstęp 171

2. Typologia ingerencji w prawo własności 173

2.1. Zagadnienia wstępne 173

2.2. Ingerencja w postaci pozbawienia prawa własności 178

2.3. Ingerencja w postaci uregulowania sposobu

korzystania z prawa własności 180

2.4. Ingerencja w swobodne korzystanie z prawa własności 181

3. Przesłanki dopuszczalności ingerencji w prawo własności 183

3.1. Zagadnienia wstępne 183

3.2. Przesłanka legalności 183

3.3. Przesłanka uzasadnionego celu 187

3.4. Przesłanka proporcjonalności 191

3.5. Obowiązek zapewnienia efektywnej ochrony prawnej 193

4. Wnioski 193

Rozdział V

Ingerencje w prawo własności w procesach

reprywatyzacyjnych z perspektywy art. 1

Protokołu nr 1 195

1. Wstęp 195

2. Pozbawienie prawa własności de iure przed ratyfi kacją

Protokołu nr 1 do EKPC 199

3. Pozbawienie prawa własności de iure po ratyfi kacji

Protokołu nr 1 do EKPC 204

3.1. Retrospektywne uchylenie przepisów przyznających

prawa majątkowe 205

3.2. Retrospektywne ograniczenie możliwości dochodzenia

odszkodowania za pozbawienie prawa własności 209

3.3. Wprowadzenie obowiązku zwrotu prawa własności

byłym właścicielom 211

3.4. Unieważnienie umów sprzedaży w celu zwrotu

prawa własności byłym właścicielom 213

3.5. Inne przypadki 218

4. Pozbawienie prawa własności de facto 219

4.1. Odmowa zwrotu prawa własności 219

4.2. Uchylenie prawomocnych orzeczeń przyznających

prawa majątkowe 222

4.3. Brak zwrotu prawa własności w sytuacji konkurencyjnych

tytułów prawnych 229

4.4. Potwierdzenie spadku wartości praw majątkowych 234

4.5. Konkluzje 237

5. Ingerencja polegająca na uregulowaniu sposobu korzystania

z prawa własności 239

6. Ingerencja w prawo do swobodnego korzystania

z prawa własności 244

6.1. Brak realizacji orzeczeń przyznających prawa majątkowe 244

6.2. Praktyczna niemożność realizacji praw majątkowych 255

7. Wnioski 257

Rozdział VI

Element czasowy zobowiązań do ochrony

prawa własności w procesach reprywatyzacyjnych 259

1. Wstęp 259

2. Zasada nieretroaktywności stosowania EKPC 260

3. Sytuacje ciągłe 262

3.1. Uwagi wstępne 262

3.2. Rozwój koncepcji sytuacji ciągłych w orzecznictwie

na podstawie EKPC 264

3.3. Sytuacje ciągłe a ochrona prawa własności

w procesach reprywatyzacyjnych 275

4. Wnioski 286

Rozdział VII

Skutki naruszenia zobowiązań do ochrony

prawa własności w procesach reprywatyzacyjnych 289

1. Obowiązek wykonania orzeczenia ETPC 289

2. Zasądzenie i realizacja środków indywidualnych 292

2.1. Uwagi wstępne 292

2.2. Geneza prawa do odszkodowania za naruszenie

zobowiązania do poszanowania prawa własności 294

2.3. Zakres obowiązków państw wynikających

z art. 41 EKPC 297

3. Obowiązek naprawienia szkody materialnej i standard

odszkodowawczy 302

3.1. Odszkodowanie niezwłoczne 307

3.2. Odszkodowanie odpowiednie 308

3.2.1. Pozbawienie mienia na podstawie prawa

bez odpowiedniego odszkodowania 312

3.2.2. Pozbawienie mienia bez podstawy prawnej 316

3.2.3. Proces szacowania odszkodowania 322

3.3. Odszkodowanie efektywne 324

4. Zadośćuczynienie za szkody niematerialne 325

5. Odszkodowania za szkody wynikające z ingerencji

w prawa majątkowe w procesach reprywatyzacyjnych 328

5.1. Odszkodowanie w kwocie stanowiącej

równowartość szkody 330

5.1.1. Szkoda spowodowana obowiązkiem zwrotu

własności byłym właścicielom 331

5.1.2. Szkoda spowodowana unieważnieniem

umów sprzedaży w celu zwrotu własności

byłym właścicielom 332

5.1.3. Szkoda spowodowana uchyleniem prawomocnych

orzeczeń przyznających prawa majątkowe 334

5.1.4. Szkoda spowodowana brakiem zwrotu własności

w sytuacji konkurencyjnych tytułów prawnych 336

5.1.5. Szkoda spowodowana brakiem realizacji orzeczeń

przyznających prawa majątkowe 337

5.2. Odszkodowania w kwocie niższej niż wysokość szkody 341

5.2.1. Szkoda spowodowana retrospektywnym

ograniczeniem możliwości dochodzenia

odszkodowania za pozbawienie mienia 342

5.2.2. Szkoda spowodowana obowiązywaniem

systemu czynszów regulowanych 343

5.2.3. Szkoda spowodowana praktyczną niemożnością

realizacji potwierdzonych reprywatyzacyjnych

praw majątkowych 345

5.3. Brak odszkodowania 348

6. Uwagi podsumowujące 350

7. Środki generalne 354

7.1. Wykonanie wyroku identyfi kującego jednostkowy

problem prawny 355

7.2. Wykonanie wyroków pilotażowych 355

7.3. Wnioski 363

Rozdział VIII

Ustawodawstwo reprywatyzacyjne

w świetle wytycznych ETPC 365

1. Wstęp 365

2. Obowiązek poszanowania zasady praworządności

– postulaty dotyczące jakości stanowienia i stosowania

prawa krajowego 366

3. Zastosowanie doktryny szerokiego marginesu oceny 375

4. Obowiązek terminowej realizacji zobowiązań

reprywatyzacyjnych 382

5. Uwzględnienie argumentu zdolności fi nansowych państwa 383

6. Obowiązek wyważenia sprzecznych interesów 386

6.1. Równowaga interesów w relacji państwo–jednostka 387

6.2. Równowaga interesów w relacjach pomiędzy

jednostkami 387

6.2.1. Wyważenie interesów aktualnych

i dawnych właścicieli 388

6.2.2. Wyważenie interesów kilku grup poszkodowanych 395

6.2.3. Wyważenie interesów dawnych właścicieli

i potrzeby legitymizacji aktualnego

stanu prawnego 396

7. Obowiązek zgodności działań państw z przepisami EKPC 398

8. Obowiązek rekompensaty szkód wynikających

z ingerencji państwa w prawa majątkowe 406

9. Wpływ orzeczeń ETPC na prawo i praktykę krajową 408

Zakończenie 411

Summary 421

Bibliografia 427

Wykaz orzecznictwa, aktów prawnych

i innych dokumentów 439